Paweł Grata

BANK KRAJOWY. OSOBLIWOŚCI BANKOWOŚCI

GALICYJSKIEJ

Szeroka autonomia przyznana Galicji w ramach monarchii austro-węgierskiej dała impuls do

rozwoju prężnych instytucji bankowych.

Odbywał się on w nieco innych warunkach niż w zaborze pruskim i rosyjskim. Oprócz

czynników zewnętrznych wpływających na życie gospodarcze determinowały go skromne

zasoby kapitału, wręcz ubóstwo dużej części potencjalnych klientów systemu kredytowego,

a także zróżnicowana struktura narodowościowa. Przede wszystkim jednak należy podkreślić

swobody polityczne uzyskane po przyznaniu Galicji autonomii. Dzięki nim w bankowości

galicyjskiej nie tylko mogła się pojawić instytucja finansowa o cechach banku centralnego, ale

też wyraźnie widoczny był wpływ polskich instytucji politycznych na kształtowanie sektora

finansowego, o czym w pozostałych zaborach nie mogło być mowy.

Ważnym systemowym aspektem funkcjonowania powstających w Galicji instytucji kredytowych

stała się ewolucja stosunków monetarnych. W XIX wieku w zaborze austriackim w obiegu

znajdowały się guldeny reńskie, zwane też złotymi reńskimi. Przełomem stało się przejście

monarchii habsburskiej na system waluty złotej. Ustawą z 1892 roku wprowadzono nowy środek

płatniczy – koronę, która odpowiadała połowie wartości dawnego guldena i była równa 0,32258 g

złota. Mimo że na system waluty złotej w drugiej połowie XIX wieku zdecydowały się również

Niemcy (1871 rok) oraz Rosja (1897 rok), tylko w Austro-Węgrzech ta fundamentalna reforma

wiązała się ze zmianą obowiązującej waluty (po pierwszej wojnie światowej korona stała się

walutą Czechosłowacji).

DOMY BANKOWE W GALICJI

Początki rynku kredytowego w Galicji są związane z tworzeniem domów bankowych. Były to

instytucje pośredniczące w przepływie kapitału między jego posiadaczami a osobami

poszukującymi środków finansowych. Domy bankowe przyjmowały lokaty, udzielały kredytów,

zajmowały się wymianą walut, dyskontem weksli; prowadzący je bankierzy zajmowali się

również innymi formami działalności gospodarczej, inwestując w przemysł, handel czy

komunikację.

W 1862 roku we Lwowie działały 84 takie placówki, a w Krakowie było ich 44. Pierwsza

– Dom Bankowy Natansohn i Kallir – powstała w latach pięćdziesiątych XIX wieku w wolnym

mieście handlowym Brody, stanowiącym przez wiele lat największy ośrodek wymiany handlowej

między Austrią a Rosją. Inne ważniejsze domy bankowe w zaborze austriackim to działające we

Lwowie firmy: Ozjasza Horowitza, Schellenberga, Lilien i Sokal oraz Schutz i Chajes,

w Krakowie natomiast największą renomę uzyskały domy bankowe Mendelsberga oraz spółki

Raczyński i Holzer.

Większe domy bankowe stanowiły łakomy kąsek dla dużych banków akcyjnych: lwowski

Lilien i Sokal został w 1911 roku przejęty przez wiedeński Union-Bank, firmę Mendelsberga

przejął Bank Przemysłowy dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim,

natomiast dom bankowy Schellenberga – wiedeński Merkur Bank.

WZLOTY I UPADKI GALICYJSKICH BANKÓW AKCYJNYCH

Przejmowanie domów bankowych było przejawem szerszej tendencji, w ramach której

w drugiej połowie XIX wieku były one wypierane z rynku przez znacznie większe i zasobniejsze

w kapitał banki akcyjne. Pierwszy taki bank powstał w Galicji w 1867 roku, jednak już pięć lat

wcześniej swój oddział we Lwowie otworzył należący do Rotschildów Austriacki Zakład

Kredytowy dla Handlu i Przemysłu. W latach 1867 – 1872 utworzono w Galicji cztery banki, które

z założenia miały być instytucjami kredytu hipotecznego. Pierwszym był Galicyjski Akcyjny Bank

Hipoteczny SA we Lwowie, który jako jedyny z powstałych wówczas instytucji finansowych

przetrwał do wybuchu pierwszej wojny światowej i aż do 1910 roku nie miał konkurencji na rynku

kredytu hipotecznego.

Inne banki tyle szczęścia nie miały i z czasem uległy likwidacji. Taki los spotkał Galicyjski

Zakład Kredytowy Ziemski SA w Krakowie, Ogólny Zakład Rolniczo-Kredytowy dla Galicji

i Bukowiny SA we Lwowie oraz Zakład Kredytowy Włościański SA we Lwowie. Spośród ośmiu

założonych w tym okresie w Galicji banków akcyjnych do wybuchu wojny przetrwały zaledwie

dwa. Drugim obok Banku Hipotecznego we Lwowie stał się Galicyjski Bank dla Handlu

i Przemysłu SA w Krakowie (pierwszy bank akcyjny w tym mieście).

Liberalne przepisy austriackie sprzyjały zakładaniu banków akcyjnych, ale pozwalały też na

tworzenie instytucji słabych kapitałowo, które w obliczu trudności na rynku łatwiej ulegały

zjawiskom kryzysowym. Bardzo wyraźnie na kondycji banków galicyjskich odbijały się kryzysy

z lat 1873, 1890 oraz 1899. Po kryzysie 1873 roku przez dwie kolejne dekady zauważalna stała

się stagnacja w procesie kreowania nowych banków i dopiero przełom stuleci przyniósł wyraźny

postęp w tej dziedzinie. W latach 1893 – 1913 powstało siedem nowych banków akcyjnych,

spośród których wypada wyróżnić założone w 1910 roku banki hipoteczne – Ziemski Bank

Kredytowy SA we Lwowie oraz reprezentujący kapitał ukraiński i nastawiony na obsługę

kredytową ukraińskich chłopów Zemelnyj Hipotecznyj Bank SA we Lwowie. Kredytu

hipotecznego udzielał również w zaborze austriackim utworzony w 1841 roku we Lwowie

Galicyjski Stanowy Instytut Kredytowy (później Galicyjskie Ziemstwo Kredytowe), jednak nie

była to instytucja nastawiona na zysk, a dostęp do niej mieli jedynie przedstawiciele wielkiej

własności ziemskiej.

Szczególną pozycję wśród banków akcyjnych Galicji zajął w roku 1910 Bank Przemysłowy dla

Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, w którym połowę udziałów objął

autonomiczny Wydział Krajowy, a akcjonariuszami stały się również miasta Lwów i Kraków. Bank

posiadał udziały w wielu galicyjskich przedsiębiorstwach przemysłowych, a jego podstawowym

celem, poza klasyczną działalnością kredytową, było popieranie rozwoju gospodarczego Galicji

(zysk nie był najważniejszym wyznacznikiem skuteczności ekonomicznej banku).

Szybki rozwój galicyjskich banków w ostatnich dwóch dekadach przed wybuchem wojny

przyniósł znaczące przyrosty podstawowych wskaźników obrazujących ich potencjał

ekonomiczny. W 1914 roku kapitały własne galicyjskich banków akcyjnych wyniosły łącznie 61,2

mln koron, czyli były ponadczterokrotnie wyższe niż na początku lat osiemdziesiątych

XIX wieku, a suma udzielonych pożyczek hipotecznych doszła tuż przed wojną do poziomu

241,8 mln

koron (w 1882 roku było to

80,8 mln).

Największy galicyjski bank – lwowski Bank Hipoteczny SA – był klasyfikowany na piątym

miejscu wśród wszystkich instytucji kredytowych działających wówczas na ziemiach polskich.

POWSTANIE I ROLA BANKU KRAJOWEGO

Charakterystycznym i wyjątkowym na ziemiach polskich elementem systemu kredytowego

Galicji stał się Bank Krajowy dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem

Krakowskim. Powstał z inicjatywy marszałka Sejmu Krajowego Mikołaja Zyblikiewicza w 1883

roku. W założeniu inicjatorów miał uzupełnić system kredytowy w Galicji, a jego publiczny

charakter miał sprzyjać działaniu na rzecz dobra ogółu. Przede wszystkim chodziło o wsparcie

rozwoju gospodarczego kraju oraz wypełnienie luki w zakresie kredytowania średniej i drobnej

własności chłopskiej. Bank, mimo że nie miał prawa emisji banknotów, pełnił niektóre funkcje

banku centralnego, wspomagając w razie potrzeby banki prywatne (przykładem uratowanie

przed upadkiem w 1902 roku Galicyjskiego Banku dla Handlu i Przemysłu SA w Krakowie).

Bank Krajowy udzielał też kredytu komunalnego, wspierał inwestycje komunikacyjne, z czasem

wszedł również w struktury akcjonariatu kilkunastu galicyjskich spółek akcyjnych (stał się m.in.

inicjatorem utworzenia Pierwszego Galicyjskiego Towarzystwa Akcyjnego Budowy Wagonów

i Maszyn w Sanoku). O jego znaczeniu wiele mówi jego udział w całym rynku kredytowym

Galicji – w 1913 roku skupiał 30 proc. jego kapitałów, 70 proc. wkładów, 60 proc. kredytów

hipotecznych oraz 33 proc. kredytu krótkoterminowego.

BANKOWOŚĆ KOMUNALNA I SPÓŁDZIELCZOŚĆ KREDYTOWA

Na system kredytowy Galicji oprócz dużych banków akcyjnych składały się również instytucje

kredytu komunalnego oraz liczne, z reguły niewielkie, spółdzielnie kredytowe. Pionierem kredytu

komunalnego stała się utworzona we Lwowie w 1844 roku Galicyjska Kasa Oszczędności, kolejne

miejskie kasy powstawały w latach sześćdziesiątych XIX wieku (pierwsza w Tarnowie w 1861

roku, w Rzeszowie i Samborze rok później), natomiast w połowie następnej dekady zaczęły być

organizowane powiatowe kasy oszczędności (w Wadowicach w 1876 roku, kolejna w Wieliczce

trzy lata później). Łącznie przed wybuchem wojny w Galicji powstały 53 kasy komunalne, w tym 27

kas miejskich oraz 24 powiatowe. Szerszy charakter ogólnokrajowy utrzymywała Galicyjska Kasa

Oszczędności, a podobne aspiracje zgłaszała założona w Przemyślu w 1906 roku i będąca

wyrazem ekonomicznych aspiracji ukraińskiego ruchu narodowego Ukraińska Szczadnycia.

Podziały narodowościowe jeszcze wyraźniej widoczne były w najbardziej upowszechnionych,

dostępnych dla szerokich mas ludności, spółdzielniach kredytowych. W Galicji polskie spółdzielnie

powstawały od 1864 roku, ukraińskie – od 1873 roku, a żydowskie – od 1876 roku. Początkowo

tworzono je według systemu Schultzego, w ostatniej dekadzie XIX wieku upowszechniły się

typowo wiejskie spółdzielnie typu raiffeisenowskiego propagowane przez Franciszka Stefczyka

– niewielkie stowarzyszenia mieszczące się z reguły w granicach jednej parafii. Kasy szybko stały

się najdogodniejszym źródłem taniego kredytu obrotowego dla niezamożnych włościan. Przed

wybuchem wojny w Galicji działało 238 polskich spółdzielni Schultzego oraz 1334 kasy Stefczyka,

a także 428 spółdzielni ukraińskich i 912 żydowskich. Najbardziej zasobnymi w środki finansowe

były kasy Schultzego, spośród pozostałych spółdzielni zdecydowanie najwięcej kapitałów własnych

zgromadziły żydowskie związki kredytowe (41,5 mln koron w 1914 roku). Zasoby kas Stefczyka

i spółdzielni ukraińskich były kilkakrotnie mniejsze, co było jednak w pełni zrozumiałe w obliczu ich

niewielkiego zasięgu, niskich wkładów i adresowania oferty do ubogiej ludności wiejskiej. 

Artykuł na zasadach i Creative Commons CC BY Uznanie autorstwa 3.0 Polska