Cecylia Leszczyńska

Uniwersytet Warszawski

POLITYKA PIENIĘŻNA I KURS ZŁOTEGO W CZASACH PRL

NBP realizował politykę pieniężną zgodnie z wytycznymi ministra finansów. Rozmiary emisji

zależały od założeń planistycznych określających dochody pieniężne i wydatki ludności

(przedsiębiorstwa rozliczały się bezgotówkowo), a ponieważ prawie wszyscy pracownicy najemni

byli zatrudnieni w sektorze państwowym, dochody pieniężne ludności określał fundusz płac.

Kontrola cen uniemożliwiała istnienie otwartej inflacji. Walkę z nawisem inflacyjnym prowadzono

przez okresowe podwyżki cen, rzadziej reglamentację.

W historii monetarnej Polski Ludowej szczególnie złą sławę zyskała wymiana pieniądza z 1950 roku,

za której przeprowadzenie był odpowiedzialny NBP. Ustawa przyjęta 28 października 1950 roku

formalnie dotyczyła zmiany systemu pieniężnego: wprowadzenia nowego złotego, określenia jego

parytetu na poziomie radzieckiego rubla, przeliczenia na nowe złote cen i płac, zobowiązań i

wierzytelności oraz oszczędności. Cała operacja rozpoczęła się 30 października, zakończyła 8

listopada, ludność dowiedziała się o niej z komunikatu radiowego.

Zasady wymiany były dość skomplikowane. Ceny, płace, emerytury, stypendia itd. przeliczano

według relacji 100 starych zł = 3 nowe zł, zasoby gotówkowe według relacji 100 starych zł = 1 nowy

zł. Zasady przeliczania zobowiązań były krzywdzące dla prywatnych wierzycieli (100:1), w podobnym

antykapitalistycznym duchu traktowano depozyty bankowe (im wyższe, tym gorsza relacja). Tak więc

ci, którzy mieli gotówkę bądź wysokie salda na rachunkach bankowych, tracili dwie trzecie zasobów.

Zasady przeliczenia oszczędności miały uderzyć w osoby majętne. Jak mówił w sejmie minister

skarbu, celem reformy miało być zredukowanie zasobów majątkowych u elementów spekulacyjnych,

[...] zdjęcie części zasobów majątkowych w gotówce u elementów kapitalistycznych, [...] stworzenie

warunków dla skutecznej walki o oszczędność gospodarczą, [...] przyrównanie złotego do

najsilniejszej waluty świata – rubla radzieckiego.

Reforma z 1950 roku określała także podstawy systemu pieniężnego. Złoty emitowany przez NBP

miał ten sam formalny parytet i kurs co rubel rosyjski (0,222 g złota), przez co stanowił

równowartość jednej czwartej dolara (w latach 1945–1946 kurs złotego formalnie bazował na

kursach przedwojennych z tzw. wyrównaniem do kwoty 100 zł. Istniała też praktyka różnicowania

kursów w zależności od charakteru płatności z zagranicą. W 1947 roku ustalono jednolity kurs

złotego na poziomie 400 zł za dolara, który obowiązywał do 1950 roku). Przez ponad 20 lat relacja 4

zł = 1 USD była tzw. podstawowym kursem złotego (został on nazwany złotym dewizowym). Kurs

podstawowy był stosowany w rozliczeniach obrotów handlowych z zagranicą. Biorąc pod uwagę

oderwanie poziomu i struktury cen krajowych od zagranicznych oraz sztuczność przyjętego kursu,

rozliczenia te były dość skomplikowane (rozbudowany system rozliczeń wewnętrznych i operacji

wyrównawczych). Dla ludności nie miało to większego znaczenia. Złoty był walutą niewymienialną, w

kraju nie było rynku pieniężnego, obowiązywał zakaz handlu walutami obcymi (regulowało to prawo

dewizowe, którego zasady do 1952 roku bazowały na przepisach dekretu dewizowego z 1936 roku).

Sytuacja uległa pewnej zmianie po roku 1956 roku, kiedy prawo dewizowe zostało zliberalizowane.

Od tego momentu można było posiadać waluty obce, natomiast wolny handel nimi był zakazany

(istniał natomiast czarny rynek walutowy). Na użytek ruchu turystycznego i lokat został też

wprowadzony tzw. różniczkowy kurs złotego będący wielokrotnością kursu podstawowego.

System kursów zróżnicowanych, gdzie oprócz stałego kursu podstawowego istniały różne kursy

specjalne będące jego wielokrotnością i dotyczące rozliczeń z określonych tytułów, obowiązywał do

lat osiemdziesiątych, przy czym zmieniał się poziom kursu. Po dewaluacji dolara (1971–1973)

podstawowy kurs złotego uległ rewaluacji, po czym zaczęto go określać na podstawie koszyka

najważniejszych walut. Nadal występowała jednak mnogość kursów, niepozwalająca na

zobiektywizowanie cen krajowych czy kosztów produkcji. Od 1978 roku przyjęto zasadę stosowania

zmiennego kursu podstawowego na podstawie koszyka najważniejszych walut.

Zasady i cele polityki pieniężnej nie zostały zdefiniowane w ustawach określających rolę NBP w

systemie finansowym czy w jego statucie. Nie była nią stabilizacja wartości pieniądza, tę bowiem

określały działania państwa (organów planistyczno-kontrolnych). Ceny też były ustalane przez

państwo, formalnie nie mogła występować otwarta inflacja. Wzrost cen, poza dziewiątą dekadą XX

wieku, był niski i średniorocznie nie przekraczał 5 proc. Należy też odnotować jednorazowy wzrost

cen w 1953 roku, a także kilka skokowych zmian w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, co było

konsekwencją ogłaszanych przez państwo podwyżek. Same podwyżki stanowiły oczywiście wyraz

coraz większej nierównowagi i ostrych niedoborów towarów, które zwiastowały narastanie kryzysu

gospodarczego. Trudności potęgowała konieczność forsowania eksportu w celu zdobywania środków

na obsługę zadłużenia zagranicznego. Ostatecznie Polska znalazła się w pułapce zadłużenia.

Sposobów wyjścia z tej sytuacji szukano w pertraktacjach z wierzycielami i nieśmiałych jak na skalę

problemów próbach reform. Wyrazem nierównowagi była inflacja. W końcu lat osiemdziesiątych

wzrost cen przybrał rozmiary hiperinflacji, co wiązało się m.in. z rezygnacją z kontroli cen przez

państwo. W 1989 roku wskaźnik cen wzrósł do poziomu 344 w stosunku do roku poprzedniego.

W latach osiemdziesiątych nastąpiła też zmiana polityki kursowej. W 1982 roku uchylono

obowiązującą od 1950 roku zasadę parytetu złotego w kruszcu, zlikwidowano kursy podstawowe,

złotego dewizowego oraz przeliczników w stosunku do kursu podstawowego. Określenie

„podstawowy kurs złotego” oznaczało odtąd relację złotego do dolara lub rubla transferowego

ustalaną na bieżąco w zależności od kursów walut wchodzących do koszyka. Ustanowiono dwie

relacje: rubla transferowego na poziomie 68 zł dla tzw. pierwszego obszaru płatniczego i jednolity

kurs dolara na poziomie 80 zł dla tzw. drugiego obszaru płatniczego. Stosowano je do płatności

handlowych. Wraz ze wzrostem poziomu cen krajowych dokonywano dewaluacji złotego. Wyliczane

przez NBP od 1950 roku średnie roczne podstawowe kursy walut dla płatności handlowych wynosiły:

do 1971 roku 1 dol. = 4 zł dewizowe, w 1980 roku – 3,054 zł dewizowe, w 1985 roku – 147,179 zł, w

1990 roku – 9500 zł; do 1981 roku 1 rub. = 4,44 zł dewizowe, w 1985 roku – 83,449 zł, w 1990 roku –

2100 zł. Kurs dla płatności niehandlowych i kursy specjalne były kilkakrotnie wyższe. Należy dodać, że

w latach osiemdziesiątych uformował się dość szeroki czarny rynek, na którym ceny walut obcych

były wielokrotnie wyższe od urzędowych.

W dziewiątej dekadzie XX wieku nastąpiło też niewielkie wzmocnienie statusu NBP. W ramach

reform z początku dekady zmieniono statut banku, rozluźniając jego zależność od Ministerstwa

Finansów. Prezesa NBP powoływał odtąd sejm, przestał on być także wiceministrem finansów. Bank

pozostał podmiotem dominującym w systemie bankowym, z uprawnieniami przekraczającymi

zadania „normalnych” banków centralnych. Tak jak w poprzednich dekadach oprócz niego działały

BGŻ, Bank Handlowy i Bank Polska Kasa Opieki SA. Jedyną zmianą instytucjonalną było wydzielenie

PKO ze struktur NBP w 1987 roku.

Kryzys polityczno-gospodarczy lat 1988–1989 pokazał, że system gospodarczo-finansowy wymaga

zasadniczych zmian. Wdrożono je w ramach procesu przebudowy ustroju polityczno-gospodarczego.

Jego istotnym fragmentem była budowa tzw. dwupoziomowego systemu bankowego, w którym NBP

miał zająć miejsce właściwe dla banku centralnego. W jego gestii pozostać miały trzy zasadnicze

grupy czynności: działalność emisyjna i kształtowanie polityki pieniężnej, wykonywanie funkcji banku

banków i banku państwa. Od strony formalnoprawnej regulowała to ustawa o NBP z 1989 roku.

Artykuł na zasadach i Creative Commons CC BY Uznanie autorstwa 3.0 Polska