Wojciech Morawski

POZAWARSZAWSKIE BANKI PRYWATNE

Warszawa była największym, ale niejedynym, ośrodkiem finansowym

Drugiej Rzeczypospolitej. Inne to Lwów, Kraków, Poznań, Łódź, ale

i mniejsze ośrodki we wszystkich trzech zaborach.

Poza stolicą największym centrum finansowym był Lwów. Austriackie

prawo bankowe, choć oparte na systemie koncesji, było bardziej liberalne

od rosyjskiego. Pozwalało m.in. na łączenie kredytu hipotecznego

i dyskontowego, jednak efektem tego był niski stopień bezpieczeństwa.

Dlatego z ośmiu banków akcyjnych założonych przed pierwszym

galicyjskim kryzysem bankowym w 1873 roku tylko dwa dotrwały do

pierwszej wojny światowej.

W połowie XIX wieku we Lwowie działało kilkadziesiąt niewielkich domów

bankowych. Pierwsza faza tworzenia tam banków akcyjnych przypadła na

przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tego wieku. Spośród

banków, które upadły jeszcze przed Wielką Wojną, na wzmiankę zasługują

dwa – Galicyjski Bank Kredytowy SA i Zakład Kredytowy Włościański SA.

Ten pierwszy został założony w 1873 roku. Był instytucją dość solidną,

upadł jednak niespodziewanie w roku 1899. Zakład Kredytowy Włościański

SA jest z kolei interesujący o tyle, że był próbą stworzenia instytucji kredytu

hipotecznego dla chłopów. W 1884 roku został postawiony w stan

likwidacji, ukończonej w roku 1899.

Największym i najstarszym z lwowskich banków akcyjnych był Akcyjny

Bank Hipoteczny SA we Lwowie. Powstał w 1867 roku jako Cesarsko-

-Królewski Uprzywilejowany Galicyjski Akcyjny Bank Hipoteczny. Zakres

jego czynności był wyjątkowo szeroki: miał prawo udzielać pożyczek

hipotecznych, emitować listy zastawne, udzielać kredytu

krótkoterminowego wekslowego i lombardowego. Pożyczek hipotecznych

udzielano do wysokości 50 proc. wartości majątku (w przypadku lasu do 33

proc.), zarówno pod zastaw nieruchomości wiejskich, jak i miejskich. Choć

w statucie nie było takiego ograniczenia, bank nie oferował pożyczek

chłopom. Lata 1914–1916 były okresem zastoju, ale w 1917 roku

rozpoczęła się ekspansja banku, który związał się w tym czasie

z Österreichische Creditanstalt (ÖCA), oddając mu 30 proc. akcji. W orbicie

koncernu znalazł się też Bank Dyskontowy Warszawski SA i założony

w 1922 roku Śląski Zakład Kredytowy SA w Bielsku. Podczas wielkiego

kryzysu bank musiał stawić czoło panice swoich wierzycieli i stracił 67 proc.

wkładów. Mimo to przetrwał, choć nie powrócił do dawnej kondycji. Kres

jego działalności przyniosła druga wojna światowa. Po 1945 roku wznowił

działalność oddział krakowski. Formalnie bank utracił koncesję dopiero 31

stycznia 1949 roku.

Ziemski Bank Kredytowy SA we Lwowie, początkowo jeszcze

z przymiotnikiem „Galicyjski”, powstał z założonej w 1900 roku Galicyjskiej

Kasy Zaliczkowej. Udzielał kredytu hipotecznego nie tylko ziemianom

i właścicielom nieruchomości miejskich, ale też chłopom. W 1919 roku

kapitał banku został podwojony dzięki wejściu grupy czeskich finansistów

z Praskiego Banku Kredytowego i Agrarnego Banku z Pragi. Po kryzysie

1925 roku Czesi się jednak wycofali, a bank upadł w 1930 roku.

Zemelnyj Hipotecznyj Bank SA/Ziemski Bank Hipoteczny SA we Lwowie

był bankiem ukraińskim, który utworzono w odpowiedzi na polskie banki

hipoteczne. Właścicielem 80 proc. akcji był greckokatolicki metropolita

lwowski abp Andrzej Szeptycki. Bank przetrwał do drugiej wojny światowej.

Ciekawym przykładem banku branżowego był Bank Naftowy SA,

założony w 1921 roku jako Bank Rolniczo-Przemysłowy SA z inicjatywy

środowisk ziemiańskich. W 1923 roku został przejęty przez przemysłowców

naftowych zorganizowanych w działającej od 1913 roku spółce z o.o. Gaz

Ziemny. Poza normalnymi czynnościami bankowymi nabywał i sprzedawał

koncesje na wydobycie ropy i gazu ziemnego, handlował patentami oraz

miał własny zakład sprężania gazu ziemnego.

W drugiej połowie XIX wieku największym z lwowskich domów

bankowych był Dom Bankowy Ozjasza Horowitza, od śmierci założyciela

w 1874 roku aż do 1924 roku prowadzony przez jego syna Samuela. Inny

wielki Dom Bankowy Schellenberga krótko przed wybuchem wojny został

przejęty przez wiedeński Merkurbank. Znaczącą firmą był Dom Bankowy

Schütz i Chajes, istniejący od 1900 roku. Pod koniec lat trzydziestych

działało we Lwowie pięć domów bankowych, z których największy był Dom

Bankowy Ozjasza Grüssa, założony w 1918 roku.

PISZ DO MNIE NA BERDYCZÓW

Jeśli mowa o domach bankowych, to powinniśmy wspomnieć o jeszcze

jednym epizodzie w dziejach bankowości galicyjskiej. Przed 1877 rokiem

poza Lwowem i Krakowem ośrodkiem bankierstwa były galicyjskie Brody.

Miasto to miało status wolnego miasta handlowego od 1773 do 1877 roku.

Okres wyjątkowej świetności przeżywało podczas wojny krymskiej

(1853–1856), kiedy było praktycznie jedynym oknem na świat

zablokowanej na morzach Rosji. Znaczenie handlowe Brodów wynikało

z tego, że miasto obsługiwało handel rosyjski. W latach pięćdziesiątych XIX

wieku zaczęły tam powstawać silne domy bankowe. Najbardziej znany był

DB Natansohn i Kallir. Po likwidacji przywilejów handlowych Brodów

w 1877 roku część tamtejszych kupców, mocno związana z rynkiem

rosyjskim, przeniosła się do Berdyczowa, przyjmując rosyjskie

obywatelstwo. Z tych czasów pochodzi powiedzenie „pisz do mnie na

Berdyczów”, które oznacza mniej więcej tyle, co „szukaj wiatru w polu”.

BANKI KRAKOWSKIE

Największym bankiem akcyjnym Krakowa był Bank Małopolski SA.

Powstał w 1869 roku jako Bank Galicyjski dla Handlu i Przemysłu SA. Jako

jedyny ulokował się w tym mieście, a nie we Lwowie. Przed pierwszą wojną

światową przeszedł pod kontrolę Österreichische Boden-Credit-Anstalt.

W 1929 roku, kiedy macierzysta firma została przejęta przez Österreichische

Credit-Anstalt, został przejęty przez Bank Dyskontowy Warszawski.

Bank Komercjalny SA powstał z polskich oddziałów wiedeńskiego

Merkurbanku. Potem pozostawał pod kontrolą austriacką. Problem powstał

po anszlusie Austrii, kiedy bank przestał być uważany za austriacki, a stał

się niemiecki. Ministerstwo Skarbu próbowało mu z tego powodu cofnąć

koncesję, ale działania te nie zostały ukończone. Podczas drugiej wojny

światowej Bank Komercjalny cieszył się szczególnymi względami władz

Generalnego Gubernatorstwa.

Ponadto podczas inflacji w Krakowie działało pięć mniejszych,

efemerycznych, banków akcyjnych. Największym domem bankowym

Krakowa był DB A. Holzer, działający od 1863 roku. Latem 1939 roku firma

uzyskała zgodę na przekształcenie się w Bank Krakowski SA, ale wojna

przerwała te prace. DB Holzer utracił koncesję w 1947 roku.

BANKI BIELSKIE

Leżące w Księstwie Cieszyńskim Bielsko oraz sąsiadująca z nim po

galicyjskiej stronie granicy Biała od XIX wieku stanowiły prężny ośrodek

przemysłowy. Istniały tam cztery banki akcyjne. Najpoważniejszym był

związany z koncernem Österreichische Credit-Anstalt Śląski Zakład

Kredytowy SA, założony w 1922 roku. Od 1908 roku z kolei działał Śląski

Bank Kredytowy SA. Był firmą czysto niemiecką, upadł w 1925 roku. Śląski

Bank Eskontowy SA był związany z kapitałem austriackim, obsługiwał

eksport śląskiego węgla do Austrii i na Węgry. Zawiesił wypłaty w 1931

roku. Śląski Bank Przemysłowy SA był powiązany z kapitałem czeskim.

W połowie lat dwudziestych został zamknięty.

ZABÓR PRUSKI

Niemieckie prawo bankowe było najbardziej liberalne. Opierało się nie na

systemie koncesji, tylko rejestracji. Oznaczało to, że władze nie muszą

wyrazić zgody na założenie banku, muszą być tylko o tym zawiadomione.

Polska bankowość zaboru pruskiego była zdecydowanie najsłabsza.

Pierwsze banki akcyjne powstały w Poznaniu w latach sześćdziesiątych

XIX wieku, doświadczenia te nie były jednak zachęcające. Bank Bniński,

Chłapowski i Plater „Tellus” SA, założony w 1862 roku, padł ofiarą kryzysu

1873 roku. Równie krótka była kariera Banku Potworowski, Małęcki,

Plewkiewicz i Ska SA. Spośród podobnych instytucji zakładanych przez

ziemian najtrwalszy okazał się Bank Kwilecki, Potocki i Ska SA, założony

w 1870 roku, który przetrwał aż do roku 1946.

Niemiecka prasa pisała o nieporadności i nieodpowiedzialności Polaków

w kwestiach finansowych. Opinię tę podważyły dopiero sukcesy polskiej

spółdzielczości kredytowej. W 1886 roku powstała centrala finansowa tej

spółdzielczości w postaci Banku Związku Spółek Zarobkowych SA. Był to

największy bank poznański, w latach trzydziestych XX wieku zaliczany do

„wielkiej szóstki” polskich banków akcyjnych. Początkowo kierowany przez

duchownych (kolejno ks. Augusta Szamarzewskiego, ks. Piotra

Wawrzyniaka i ks. Stanisława Adamskiego), był wyjątkowo solidną

instytucją. Podczas drugiej wojny światowej centrala poznańska została

postawiona w stan likwidacji, ocalały natomiast oddziały w Generalnym

Gubernatorstwie. Po wojnie nowe polskie władze początkowo zamierzały

go zachować, ale zlikwidowały w 1950 roku.

Założony w 1886 roku Bank Ziemiański SA w 1921 roku został

przekształcony w Bank Cukrownictwa SA. Przetrwał do 1946 roku. Był

związany z kapitałem brytyjskim, który w Polsce tradycyjnie interesował się

tą gałęzią przemysłu. Podczas inflacji w Poznaniu powstało dziesięć

nowych banków akcyjnych, ich żywot nie był jednak długi. Spośród

poznańskich domów bankowych najsłynniejszy był DB Kratochwill

i Pernaczyński.

MNIEJSZE OŚRODKI

ZABORU PRUSKIEGO

Podczas inflacji niewielkie i nietrwałe banki akcyjne powstały w Śremie,

Grodzisku, Czempiniu i Kępnie. Najstarszym bankiem w Bydgoszczy był

Bank M. Stadthagen – jako dom bankowy powstał w 1849 roku, w roku

1920 został przekształcony w bank akcyjny. Utrzymywał dobre kontakty

zarówno z polskimi, jak i z niemieckimi sferami finansowymi. Upadł

podczas kryzysu w 1932 roku. Ponadto podczas inflacji w Bydgoszczy

działały trzy mniejsze banki akcyjne. Dwa kolejne, równie słabe, działały

w Toruniu. Największą instytucją finansową Gdyni był Dom Bankowy Józef

Kugel.

ZABÓR ROSYJSKI

Łódź była nie tylko potężnym ośrodkiem przemysłowym, ale też istotnym

centrum finansowym zaboru rosyjskiego, choć wielkie koncerny łódzkie

chętnie korzystały z usług banków warszawskich. W 1873 roku

z inicjatywy dwóch bankierów warszawskich Dawida Rosenbluma

i Ludwika Starkmana oraz grupy przemysłowców łódzkich pod

przewodnictwem Karola Scheiblera i Ludwika Grohmana, przy

finansowym wsparciu samego Leopolda Kronenberga, powstał Bank

Handlowy w Łodzi SA. Konkurencyjna grupa przemysłowców

z Hermanem Poznańskim na czele związała się w tym czasie z Bankiem

Dyskontowym Warszawskim SA. Bank rozwijał się pomyślnie, przed

pierwszą wojną światową był trzecim co do wielkości bankiem Królestwa

Polskiego. Wybuch Wielkiej Wojny i odcięcie od rosyjskiego rynku

pieniężnego podkopały kondycję firmy. W latach dwudziestych bank

jeszcze jakoś funkcjonował, ale upadł podczas wielkiego kryzysu. 2

kwietnia 1931 roku zbankrutował. Było kilka spektakularnych samobójstw,

a dwaj dyrektorzy wylądowali w więzieniu. W 1933 roku zawarto umowę

z wierzycielami, której warto się przyjrzeć. Zobowiązania do wysokości 1

tys. zł miały być zwrócone w 60 proc. w czterech kwartalnych ratach

gotówką. Wyższe miały być zwracane w podobny sposób, ale tylko

w połowie gotówką, a w połowie akcjami banku – faktycznie

bezwartościowymi.

Początkowo BHŁ był jedynym bankiem w Łodzi. W 1897 roku powstał

Bank Kupiecki Łódzki SA, który przejął interesy Domu Bankowego Leopold

Landau. Nie przetrwał kryzysu 1925 roku. Podczas inflacji w Łodzi powstały

jeszcze dwa słabe i nietrwałe banki akcyjne. Szczególną instytucją był

natomiast Łódzki Bank Depozytowy SA, założony w 1921 roku z inicjatywy

rodziny Eitingonów. Byli to Żydzi rosyjscy z Orła, którzy w okresie

międzywojennym utworzyli bardzo prężny koncern włókienniczy w Łodzi.

Bank był związany z ruchem syjonistycznym, wspierał emigrację do

Palestyny i utrzymywał bliskie kontakty z The Anglo-Palestine Bank Ltd.

Przetrwał do drugiej wojny światowej.

BANKI MNIEJSZYCH OŚRODKÓW ZABORU ROSYJSKIEGO

Białystok był ważnym centrum przemysłu włókienniczego. W 1897 roku

powstał Bank Handlowy w Białymstoku SA. Upadł w 1915 roku, po zajęciu

miasta przez Niemców. W innych miastach zaboru rosyjskiego, jeśli

pojawiły się banki akcyjne, to na krótko podczas inflacji. Z reguły nie

dotrwały do końca lat dwudziestych. Dwa banki działały we Włocławku, po

jednym w Kaliszu, Lublinie, Radomiu, Koninie, Wieluniu, Piotrkowie,

Tomaszowie Mazowieckim, Zgierzu i Żyrardowie. W wielu miastach

funkcjonowały natomiast niewielkie domy bankowe.

BANKI WILEŃSKIE

Kiedy pojawiły się możliwości zakładania na terenie Rosji prywatnych

banków akcyjnych, grono ziemian wileńskich postanowiło założyć dwie

instytucje w tym mieście. Dwie, ponieważ rosyjskie prawo bankowe

stanowczo zabraniało łączenia działalności w zakresie kredytu

krótkoterminowego z kredytem hipotecznym. Tak powstały Wileński Bank

Ziemski SA oraz Wileński Prywatny Bank Handlowy SA. Grono założycieli

w obu wypadkach było to samo – ziemianie wileńscy, przede wszystkim

Adam Broel-Plater. Do powstania banku przyczynił się też jeden

z największych ówczesnych finansistów warszawskich Jan Bloch oraz dwie

rodziny przemysłowców białostockich: Moesowie i Zachertowie. Aby nie

obciążać banku zarzutem „polskości”, do grona założycieli zaproszono

kilku Rosjan.

Wileński Bank Ziemski SA powstał w 1872 roku. Ponieważ na terenie

Cesarstwa Rosyjskiego nie mogły funkcjonować towarzystwa kredytowe

ziemskie, bank spełniał właśnie tę funkcję. Na terenie dawnego Wielkiego

Księstwa Litewskiego skutecznie konkurował z dwoma rosyjskimi bankami

hipotecznymi: Petersbursko-Tulskim i Moskiewskim. Utrzymał pozycję

również w Drugiej Rzeczypospolitej, stając się odpowiednikiem trzech

towarzystw kredytowych ziemskich (warszawskiego, poznańskiego

i lwowskiego) na terenie Kresów Wschodnich. Zakończył działalność po

wybuchu drugiej wojny światowej.

Wileński Prywatny Bank Handlowy SA powstał w 1873 roku,

współcześnie z wielkimi bankami akcyjnymi Królestwa Polskiego. Przez

długi czas był jedyną instytucją kredytu krótkoterminowego na Kresach

Wschodnich. Podczas wielkiego kryzysu lat trzydziestych stracił ok. 20

proc. wkładów, od 1931 roku nie wypłacał dywidendy. Jednak mimo tych

problemów samo istnienie instytucji, która mocno wrosła w krajobraz

Wileńszczyzny, nie było zagrożone. Kres działalności banku przyniosła

druga wojna światowa. Wileński Bank Ziemski i Wileński Prywatny Bank

Handlowy były solidnymi instytucjami, działającymi nieprzerwanie od lat

siedemdziesiątych XIX wieku do 1939 roku. Rozluźnienie rygorów prawa

bankowego i inflacja w pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej

doprowadziły do utworzenia kilku dalszych banków akcyjnych, które

jednak nie były ani silne, ani długowieczne. Podczas inflacji powstały

w Wilnie cztery kolejne banki akcyjne, ale żaden z nich nie dotrwał do

końca lat dwudziestych XX wieku.

W Wilnie działały też domy bankowe, spośród których skalą interesów

i długowiecznością wyróżniał się Dom Bankowy Tobiasz Bunimowicz.

Założony w 1872 roku, w dwudziestoleciu międzywojennym z kapitałem 2

mln zł był jednym z największych domów bankowych w Polsce. W tym

czasie kierował nim syn założyciela, również noszący imię Tobiasz. 

Artykuł na zasadach i Creative Commons CC BY Uznanie autorstwa 3.0 Polska